کانون جوانان منطقه یک - شمیران

تماشاگه زمان

تماشاگه زمان که به موزه ساعت نیز معروف است، خانه حسین خداداد مربوط به دوره قاجار است که ایشان این ملک را در سال 1342 از فردی به نام مهدی منصور خریداری نمودند. این موزه در محوطه‏ای با مساحت حدود ۵۰۰۰ مترمربع در ساختمانی با حدود ۷۰۰ مترمربع زیربنا در دوطبقه ساخته شده است و حدود 80 سال قدمت دارد. ساختمان از خشت و گل ساخته شده و اسکلتی چوبی داشت ولی به طور کلی مورد مرمت قرار گرفت و به صورت اسکلت آهنی درآمد و تغییراتی نیز در داخل بنا صورت پذیرفت.

بنای موزه به لحاظ دارا بودن هنرهای گچ‏بری، کاشی‏کاری مقرنس گره‏چینی از بناهای برجسته به‏شمار می‏رود. گچ‏بری‏های این بنا حدود دوازده سال به‏طول انجامیده تا بالاخره در سال ۱۳۵۶ به پایان رسید. گچبری انجام شده در این بنا تلفیقی از سبک ایرانی و فرنگی است که حاصل زحمات هنرمندان بسیاری چون مرحوم حاج عبدالکریم نوید تهرانی ، استاد فرهاد یحیی پور ، استاد محمد یحیی پور ، استاد حسن جعفری و ... می‏باشد. نمای بیرونی ساختمان مانند سردرها و حاشیه آنها ترکیبی از سبک قاجاریه و سبک جدید است.

بنای موزه قبل از گشایش به طور کلی مورد مرمت، بازسازی، پاک سازی و رنگ آمیزی قرار گرفت و در خرداد سال ۱۳۷۸ خورشیدی به‏عنوان نخستین موزه از موزه های وابسته به اداره کل موزه‏های بنیاد مستضعفان و تنها موزه تخصصی ساعت در ایران گشایش یافت و در حال حاضر ۴۰۰ اثر که عموماً از اموال مصادره‏ای هستند، در این موزه به‏تماشای عموم قرار داده شده است که در حوزه‏های زمان در اساطیر، ساعت‏های آفتابی، شنی، سوختنی، آبی، آبی مكانیكی، ساعت‏های مكانیكی و گاه‏شماری‏ها و تقویم‏ها می‏باشند.

ساعت‏های این موزه بیشتر در قرن ١٩ و به حالت‏های كوكی (هفته كوك، ماه كوك، سال كوك)، كوكی با كلید، اتوماتیك و فنری و به‏صورت‏های فقط ساعت، نیم زن (سر نیم ساعت زنگ می‏زند)، ربع‏زن، زنگ‏زن، دارای تقویم و منازل ماه (حركت ماه را در تمامی روزهای ماه نشان می‏دهد)، و شماطه دار ساخته شده است.

بخش‏های مختلف موزه

در ابتدای ورود به موزه با حیاط و باغی بسیار سرسبز و دلپذیر با تزئینات آجر و کاشی متناوب روی دیوارها روبرو هستیم و در مسیر منتهی به درب ورودی ساختمان موزه، ماکت‏هایی از ساعت‏های ابتدایی همچون ساعت آفتابی، ساعت آبی، ساعت شنی و ساعت سوختی، در معرض نگاه دیدارکنندگان قرار گرفته است.

ساعت آفتابی:

ابتدایی‏ترین زمان‏سنج، ساعت‏های آفتابی بود که حدود 4000 سال پیش توسط مصریان باستان اختراع شد و اساس کار آنها تغییرات طول سایه یک شاخص در طول روز بود. این ساعت‏ها دارای یک مشکل عمده بودند و آن هم عدم کاربرد آنها در شب و روزهای ابری بود.

ساعت آبی:

اساس کار این ساعت‏ها فاصله زمانی چیکیدن قطرات آبی از یک مخزن به مخزن و یا خالی شدن آب یک ظرف است. این ساعت توسط مصریان باستان حدود 3500 سال پیش اختراع شد و بیشترین کاربرد آن در دادگاه‏ها بوده است (مدت زمان خالی و پر شدن آب جهت قضاوت گویی).

ساعت شنی:

اختراع این نوع ساعت را نیز به مصریان باستان حدود 3000 سال پیش نسبت می‏دهند. فاصله زمانی خالی‏شدن شن ازیک حباب ظرفی به شکا 8 به حبابی دیگر را اندازه می‏گیرند. ساعت شنی فقط فاصله زمانی رانشان می‏دهد نه خود زمان را و فقط برای فواصل زمانی محدود کاربر دارد.

ساعت شمعی: 

این نوع ساعت‏های سوختنی اولین بار حدود 1000 سال پیش مورد استفاده قرارگرفتند که اختراع آن را به پادشاه وقت انگلستان (آلفرد کبیر) نسبت می‏دهند. در این نوع ساعت بدنه شمع مدرج می‏شد و با سوختن شمع و کوتاه شدن آن زمان زمان را محاسبه می‏کردند.

ساعت طنابی:

این نوع ساعت سوختی نیز حدود 1000 سال پیش اختراع شد که به جای شمع از طنابی که به فواصل مساوی گره زده شده است استفاده می‏کردند و با سوختن هر گره گذشت زمان محاسبه می‏شد.

ساعت قایق اژدها:

چینی‏ها دارای ساعتی سوختی به نام قایق اژدها بودند در قسمت میانی قایق شمعی به‏صورت خوابیده  قرار می‏گرفت و در راستای قایق وزنه‏هایی توسط یک سری ریسمان از قایق آویزان بودند که با سوختن شمع و نزدیک شدن شعله آن به هر ریسمان باعث سوختن هر کدام از ریسمان ها که به فواصل مساوی قرار داشتند می‏شد در نتیجه گلوله‏های متصل به ریسمان‏ها درون ظرف فلزی زیر قایق سقوط کرده و صدای زنگ ایجاد می‏نمود و از طریق شمارش گلوله‏ها و نیز صدای زنگ‏ها می‏توانستند پی به گذشت زمان ببرند.

ساعت روغنی: 

ساعت روغنی با مخزنی مدرجی که برروی آن قرار دارد نشان دهنده گذر زمان می‏باشد. این ساعت‏ها 1000 سال پیش در کشور آلمان استفاده می‏شدند. هنگامی که فتیله شروع به سوختن می‏کند سطح روغن داخل مخزن کم شده و زمان را به‏واسطه علامت‏های روی مخزن نشان می‏دهد. این ساعت علاوه بر نشان دان زمان برای روشنایی در شب‏ها نیز مورد استفاده قرار می‏گرفت.

ساعت‏های آبی مکانیکی:

به طور کلی ساعت آبی توسط مصریان اختراع و استفاده از آن‏ها در یونان مرسوم شد و با توجه به گذشت زمان در ساخت این نوع ساعت‏ها پیشرفت‏هایی نیز حاصل شد. ساعت‏های آبی مکانیکی تقریبا 700 سال پیش مورد استفاده قرار گرفتند. در این نوع ساعت‏ها آب از مخزن بالایی کم کم وارد مخزن پائینی می‏شد و در نتیجه سطح آب در مخزن پایینی بالا می‏آمد. درون این مخزن چوبی دندانه‏دار قرار گرفته که در انتهای آن چوب پنبه‏ای نصب شده و با بالا آمدن سطح آب چوب بنبه به سمت سطح آب کشیده شده در نتیجه چوب دندانه‏دار نیز به سمت بالا هل داده می‏شود. در این لحظه دندانه‏های آن با چرخ‏دنده درگیر شده و باعث حرکت عقربه ساعت شده و زمان را نشان می‏دهد.

طبقه اول:

در بخش نخست که همان راهرو و پاگرد این طبقه است می‏توان از ساعت‏هایی که به دیوار نصب شده یا در قسمت‏های مختلف قرار گرفته‏اند دیدار کرد و از زیبایی گچ‏بری‏های بی‏نظیر این قسمت نیز بهره برد.

بخش دوم، سالن بزرگ و وسیعی است که در آن علاوه بر دو ستون بسیار زیبا که بر روی آنها گچ‏بری بر روی آینه انجام گرفته است، می‏توان از تزئینات زیبای گچ‏بری و گره‏چینی پنجره‏های متعدد آن نیز بهره جست. در این تالار بزرگ می‏توان از کنسول‏های زیبا و ساعت‏های مختلفی که بر روی این کنسول‏ها قرار داده شده و یا بر دیوارها نصب شده‏اند، دیدن کرد.

ساعت‏های دیواركوب، طاقچه‏ای و ایستاده، تعداد اندكی ساعت‏های سفری و یك ساعت ساچمه‏ای است كه بیشتر از مارك‏های كرنر، ویكتورپایلارد، ال مارشان، بالتازار، مورسترك، هتزینگر، پل‏بور، تیسوت، نیفانی، دنیرو و كاندو و از جنس برنز ساخته شده‏اند، در این بخش قرار دارند.

در بخش سوم طبقه اول، اتاقی بسیار باشکوه چشم هر بیننده‏ای را خیره می‏کند که به اتاق اصفهانی‏ها معروف می‏باشد. طرح گچ‏بری قسمت‏هایی از آن به‏سبک اتاق موسیقی طبقه ششم بنای عالی قاپوی اصفهان و به سبک دوره صفویه تنگ‏بری شده و تمامی دیوارهای آن با نقش‏های تلفیقی مینیاتور و نقش‏های سنتی و نقش‏های قالی تزئین شده است. در این اتاق نیز تعدادی از اشیاء مرتبط با نجوم و اجرام سماوی در معرض دید قرار گرفته است. تزئینات این اتاق طی مدت سه سال (۱۳۵۶ ـ ۱۳۵۳ خورشیدی) و به‏طور مدوم انجام پذیرفته است.

طبقه دوم:

در طبقه بالا ساعت‏های جیبی (آویزی، یك در، سفری، دودر و سه در) مچی، دست‏نبدی، ساعت در فندك و ساعت انگشتری است كه همگی از جنس طلا هستند. در میان این ساعت‏ها كه بیشتر از ماركهای یونیور سال، زنیت، مووادو، پتك فیلیپ، واشرون و كنستانتین، كارتیه، امگا، مك كیب، شوپارد، تیسوت، لانژین، پیازه، ریكا، بوم و مرسیه، كروم، هری وینستون و بولگاری است ساعت‏هایی دیده می‏شوند كه در نوع خود بسیار كم نظیر است. ساعت‏های سفری كه برخی متعلق به شخصیت‏های سیاسی دوره قاجار و پهلوی و برخی متعلق به شخصیت‏های سیاسی كشورهای دیگر است.

در این طبقه، پنج بخش وجود دارد.

بخش نخست، ویترین بزرگ دو طبقه ای است که در راهروی این بخش قرار دارد و به نمایش ابزار و ادوات تعمیر ساعت اختصاص یافته است.

بخش دوم، شامل دو اتاق تودرتو است که در آنها می‏توان عکس‏هایی از تعدادی از بانیان نخستین کارگاه‏های ساخت ساعت در جهان و همچنین تعدادی از ساعت‏ها و تندیس‏های مربوط به زمان و تعدادی از ساعت‏های مربوط به پادشاهان را مشاهده کرد.

در بخش سوم با دو نوع از آثار روبرو هستیم، تعدادی از ویترین‏ها برای نمایش ساعت‏های مچی اختصاص یافته است و در تعدادی دیگر نیز با آثاری مانند فسیل‏هاو صدف‏ها، روبرو می‏شویم (از آنجائیکه فسیل‏ها نیز به نوعی گویای گذشت زمان هستند و مرور زمان را یادآوری می‏کنند، تعدادی از ویترین‏ها به نمایش این آثار اختصاص یافته است). نمونه سنگ‏هایی كه از دوره‏های كامبرین، اردویسین، دونین،كربنیفر، پرمین، تریاس، ژوراسیك،كرتاسه، پالئوژن و نئوژن به‏جا مانده‏است در این بخش نمایش داده شده است.

بخش چهارم این طبقه به نام «اتاق تقویم» نام‏گذاری شده و به نمایش تقویم‏ها در ادوار مختلف تاریخی اختصاص یافته است.

در اتاقی گاه‏شماری‏ها، تقویم‏های كهنی همچون تقویم دائمی معروف به اصطرلاب ١٠٠ ساله (١٤٠٠-١٣٠١) چاپ بغداد، تقویم ٩٥ ساله هجری قمری (١٢٣٦-١٣٦٨) چاپ بغداد، تقویم تجاری سال ١٣١٣، تقویم رفومی سال ١٢٤٥ شمسی، گاهنامه ١٣١١ ( اهدا شده از طرف سید جلال الدین تهران به ملك الشعرا) و سكه‏هایی كه معرف گاه‏شماری‏های مختلف است، قرار دارد. دینار در زمان رضا پهلوی كه معرف گاه‏شماری هجری خورشیدی بوده و دو سكه درهم در زمان‏های یزدگرد ساسانی و عبدالملك بن مروان اموری كه یكی معرف گاه‏شماری یزدگردی (پارسی قدیم) و دیگری معرف گاه‏شماری هجری قمری است. همچنین نام برخی دانشمندان ساعت سازی ایران همچون ابوریحان بیرونی، اكبردانا سرشت، سید حسن تقی زاده، احمد بیرشك، ذیح الله بهروز و محمد محیط طباطبایی همراه با عكس‏هایی قاب شده از آنها بر دیوار همان اتاق قرار دارد.

آخرین بخش این طبقه به نمایش انواع ساعت های مچی اختصاص دارد.